CHEMTATTEPU : A REJOINDER

Ziektu – Prof Dr Lal Dena

When anger rises, think of the consequences- Confucius.

Thuhma: October 27,2021 Thawleni khan Pu Lala Khobung, Legal Expert, dan hre miin Chemtattepu tienami dân tukvera inthawka thlȋrin ngainuom um takin a hung ziek a. Tiem a manhla êm êm. Kei history inchûktu hin tukver danga inthawka thlȋrin ka hung tuihni ve met a nih. Ei tienamihai hi hang tiem vuoiin mâwl tak angin inlang hai sienkhawm, ei sui inthûk po leh, umzie le thudik inthûk inchûk tlâk an nei ti ei hriet suok hlak. Mihriem hringnun siemṭha thei, thudik inthup tam tak hmu ding a um. Ni khat laia Sawrlai tienamia inthawk khawm khan hi thudik hi hmu theiin a um.

Chemtattepu (hi hnung tieng chu a lamtawi CTTP chau hmang lem tâ’ng ei tih) tienami hi tienami danglam tak a nih. A tienami hi hril nawn ta nâw’ng ei ta. Tienami le lemchang tienami dang hai chu a changtu bȋk (hero/heroine) thuphurtu tak an um rawp hlak. A changtuhai chu an chan a vâwng bȋk, a tȋrin hrâtnaw angin inlang hai sien khawm, a tâwpa hnetu an ni tho tho hlak. Hi CTTP tienami ruok hi chu a hming phurtu tak CTTP ni sienkhawm, a chanchin hril râwnna bȋk a um nawh. Hi tienamia thilhring, ran le mihriemhai thilthaw ân zawm vawnga, inang tlâng taka an chanchin hi ziek a nih. Tupa tunu chanchin khawm vâwng bȋka hril a um nawh.

Pahninaa, hi tienamia inthawk hin pi le puhai ngȋrhmun, an khawvêl, ramsa, hlo, thing, hrui le thilhringhai chanchin chen khawm ei hmuh thei. Kaikuong khan tuihnuoia thilhringhai ai a aw a. Sente (phaivâng) hai khan leihnuoia thilhring chȋn tak ai an aw a. Leihnuoi chunga ke pahnia lâwn rungnu ei hmuh a; boruoka vuong chi, bâk a um bawk a; leihnuoi chunga ke pali nei sanghal le ramsa lien tak sai ei hmuh bawk. Khawvêla thilhring chȋn tak le ramsa lien tak an um ve ve a, an thilthaw kakhâwk khawm ang khat tho a nih. Hienga inthawk hin hi tienami hi ei pi le puhai khawvêla inthawka hung suok, a tuolṭo tienama a nih. Umzie inthûk tak le inchûktir nei tienami ṭha a nih.

Pathumnaa, hieng hun laia pi le puhai ngȋrhmun, hi tienamia inthawk hin ei hriet thei. An hmasâwnna (civilization) khawm a lâ’n hnuoi hle a, saruok deu thawa la um niin an inlang. Hi tienamia hming phurtu tak CTTP inthuom dâna inthawk khawm hin, zakuo dudak hâk lo, kekawrte ti tâk lova keikawr bunna châng la hre lo, dierkei ringawta ramsuok la niin an inlang. Chuleiin, CTTPi’n vadung lunga chem a zuk tât hluou hluou khan, a tilmuhai khan tui kha an zuk dêp zuk zuk hlak a, kaikuongpa maktiin CTTP tilmu kha iemani sâwnin a hung se zawk a nih. A suol lei le a uminhuot leia a thaw a ni nawh. CTTP inthuom dâna inthawk hin fâk le dâwn zawngna kawnga khawm ei pi le puhai ngȋrhmun inhnuoizie a mi hril chieng. Hma an la sâwn naw hle. Chubâka hi tienami hi ei pi le puhai India hmarsak an hung hluo hma daia, an lo nei tah niin ân lang. Tienami upa tak a nih tah.

Palina, hi thubuoi inṭanna hi kaikuongpain CTTP tilmu a setpêk leia, thil hung inkaizap pei, khawtlâng hrilsêlna chen a hung sukbuoi pha lei a ni tak a. Khawtlâng ṭhuoihai thubuoi an sui dân, thudik le indikna (justice) hmu tuma fimkhur taka an zawng a nih. Chu pa, chu nu tia inditsak bȋk um lo, fel taka rorêl an nih. Mi tin, a chȋn a lien an inang vawnga, ama hi khawnbâwlupa naupa, a pa pastor/upa naupa/naunu ti vêl khan umzie a nei nawh; inditsak bȋkna iengkhawm an nei nawh, corruption-free society tak tak an nih. Sente kha chȋn hle sienkhawm hmusitin a um chuong nawh. Saipui kha lien hle sienkhawm ditsak bȋk a hlaw chuong nawh. Dân hmaa chu an rêngin angkhat vawng an nih. Entawn tlâk khuo an nih.

Pangana, hi tienamia inthawk hin khawtlâng invawng thienghlim an nih ti khawm ei hmuh. Khawtlâng hrisêlna an ngaipawmaw êm êm. Tuikhur hnâra inzun, inhnâwm le hmunhnawk pei dâm chu thaw ngai lo thil a nih ti ei hmuh. An civilization lâ’n hnuoi hle sienkhawm civic sense an nei ṭha êm êm. Chuleiin, hmeithainu tuikhur hnâra ân hnâwm el hi hrem chi hlie hlie, thilpawi lien tak a thaw a nih. Sienkhawm hi khawtlâng ṭhuoituhai hi an thuok ân fuol êm êm a, hmeithai hmusitum tak ni sienkhawm, iengleia tuikhur hnâra ân hnâwm el amana? A san iem a nia tiin dam tê’n an lâ’n dawn hmasa te te a nih. Eini rawi ni inla chu, harâwta a bahrika lo ṭhâm pâwl bo lo ding, lo vuo hman pâwl um tâ’ng ei tih.

Parukna, CTTP lungsen châng dân hin Hmar miziepui chieng êm êmin a suklang. A lungsen inphi ruoia a kâwla rawkûng iengkhawm pawi tawk lo a hei sâtfik el khan, ei hnamzie le lungril put dân (Hmar/Mizo mentality) a suklang chieng khawp el. A châng dân ku hi ei dârthlalang a nih. Lungsen thuta hnung le hma dâwn lova pawi tawklo suknat hi ei chȋng rawp hlak. Hi lei hin a tuor naw ding hâ’n mani suksuolna lei ni lova lo tuor pal hi a um rawp hlak. Ieng leia CTTP hin a til sêtu kaikuongpa direct-a an hmasuonpui naw? Hi thubuoi hi anni pahni inkâr thu lieu lieu a nih. A tȋrin CTTP khan kaikuongpain iengleia a til a sepêk am? ti kha indawnfie sien, a thu zirin an rêlfel hmasa thei. Rêlfel hmasa lovin, pawi tâwk lo chunga CTTP-in kut a hei thlâk lei khan buoina rûnpui a chawkdawk a nih. CTTP fimkhur tâwk naw leiin khawtlâng buoina a suksuok pha hiel a nih.

Pasarina hi CTTP tienamia inthawk hin lesson pawimaw êm êm Hmar mizie pakhat dang inchûk ding a um nâwk a. Mihriem hei makzie hi tu khawmin mani suksuolna pawm harsa ei ti seng. Thil suksuol inla, suonlam ding, intum ding ei zawng a, ‘ama lei, chu lei, kha lei’ ei ti hlak. Hi mizie hi ei thlatu Adama inthawk ei rochung a nih. Pathienin Adam chu theira fâk thienglo a lo fâk an ta maw tia a hei indawn dêk dêk chun, Evi â’n tum nghâl. Pathienin Evi’n iengleia theira a fâk am tia a hei indawn nâwk chun, rûl an tum nâwk pei ti ei hmuh. Eini rawi khawm mani suksuolna hi pawm harsa ei tih. Hmeithainu an hei ko hlak chun, saipui an tum. Saipui an hei indawn nâwk chun bâk an tum nâwk pei. Bâk an hei ko nâwk chun, sanghal an tum nâwk pei. Sanghal an ko leh, sentehai an tum nâwk. Sentehai an ko leh, rungnu an intum. Rungnû’n kha-ûm; kha-ûm an ko leh, CTTP a lo intum nâwk pei. Hnâr hnuoia ṭawngna a bo nawh. Mani suksuolna hmuh nuom lo, hmuh theilo hai vawng ei nih. Zâwngin a lelkhâwn a hmuh nawh ti po ei thaw hlak. Hi tienamia mihai hin an thiemthu hril ding an nei seng. Khâng khan intum ding, suonlam ding an nei seng. An thilthawhaiah thiem an inchang seng. Mihriemhai hi thiemchang nuom, mani suksuolna hmu thei lo, mi suksuolna, mi suolna hmu thei vieu hai ei nih. Mani mita tlûngpûm um hmuh thei lova, mi dang mita hmawlte chite hmu thei vieu hai vawng ei nih. Mani ṭha taka inngai, midang mani nêka ṭha lema ngai thei lo. Mani thiemchangna ding chun khel hril pawisa lo hai vawng ei nih. CTTP tienamiah hin keia suksuol ti nuom an um dêr nawh. Thiemchang nuom vawng an nih. Hi ku hi ei dârthlalang ṭha tak a nih.

Parietna, CTTP khuo hming hrilin ei um nawh. A khaw hming chu a pawimaw tak khawm a ni nawh. Ei hril nuom tak chu CTTP-hai khuo hi entawn tlâk, rorêlna fel tak nei, thlier bȋk nei lo, a chȋn a lien ang khat vawnga umna khuo, corruption free khawtlâng a nih ti hriet theiin a um. Saipui a lien hlea chu a suksuol ang charin Village Authority rorêlna hmaah kovin a um; sente (phaivang) a chȋn hlea chu hla bȋk a ni chuong nawh. Imphala ka um lai hmeithai pakhat nau a thi a, a sûnpui dingin car-in ka fea, sûnpuitu an tlâwm chu thu dang nisien, car dang pakhat khawm ka hmuh nawh. Imphala invui chu cemetery a hnai rak naw leiin chawhnung dâr khat vêla invui hlak a nih. Vawikhat nâwk chu mi neinung deu a thi a. Tuomna le thilpêk pe taphawtin ṭawnginringnaa thuhril an tum vawng a. Zântieng dâr thum vêla kan vui liem thei chau. Car chu ka lo tiem kher nawh a, tam tak a nih. Ei khawtlâng hi miṭha milien huor khawtlâng ei ni tah a. Mi chȋn le mi lien thlier bȋk um dêr lo khawtlâng rorêltu fel ei va mamaw ta de! Covid-19 hrileng leia siet tuok khawm ei mizie indik tak â’n lang chieng. CTTP hai khawtlâng rorêltuhai chu thlier bȋk an nei nawh, mi tin chunga rorêlna fawngkhat an hmang seng. Entawn tlâk an nih. Hi thusep tiemtuhaiin theidaa la nâwng ei ta, lesson inchûkna’n hmang lem ei tiu.

Pakuona, kaikuongpa chun suonlam a siem ve nawh, “keia lei a nih, in nuom ang angin mi hrem el ro, salam khawm ka phu ang char chu chawi el ka tih” tiin khawtlâng roreltuhai a hril lem.

Thawsuol chun, ka thawsuol “I am sorry” ti el ding a nih. Tu khawm thil suksuol thei lo ei um nawh. Suksuol hi vanhnuoi dân a nih a, ngaidamna ruok chu vântieng thil a nih. To err is human, to forgive is divine ti a ni kha. Kaikuongpa nuna khawm hin inchûk ding ṭha a lo um zing a nih.

Sâwmna, hi CTTP tienami hi history ziekna le inchûkna hmangruo ṭha tâwp (best historical methodology) ti thei a nih. History ei ti hi iem a ni a? History hi thiltlungna san inchûkna a nih (history is a study of the cause of causes of event). India ram hi iengleia Mingoha’n an hung rûn? Iem a san? Iengtin am India ram lien tak el hi an hung rûn thei a? Iem a ra suok? Thiltlung pakhatin thildang a hun intlungtir pei hlak ti hi thudik a nih. History ei zieka, ei tiem chun, hienghin indawnna ei siem hlak: iengleia kha thil kha tlung am a ni a(why)?, kha thiltlung kha iem a ni a (what)?, iengleia kha thil kha khâng ang kher khera tlung am, a hung tlung dân (how)?, kha thiltlung khan iem a hung inumtir a (result)? Thiltlung pakhat hin kakhâwk (chain reaction) a nei pei hlak. CTTP tienami khawm hin chu thudik chu a mi hril a nih. Kaikuongpa’n CTTP tilmu a se khan kakhâwk a nei pei a, thiltlung pakhat lei khan thildang a tlung pei a, a ramphêkin, a khuotlângin an hung buoipha a nih. Chuleiin history inchûkna ding khawmin CTTP tienami hin thaw dân ṭha, methodology pawimaw tak a mi kâwkhmu a nih.

Ei tienamihai hin ei pi le puhai khawvêl thlȋr dân, sûngkuo, khawtlâng,, an hlimna le lâwmna, hmu thei le hmu thei lo an ngairuotnahai, abȋkin thi hnunga thlarau khawvêl an ring dân, an thil ngaihlut le ngaisânghai, hausakna, hmingthangna, an duthusâm ram le beiseinahai, mi huoisen le pasalṭhahai an lo hlutsakzie an mi hril a. Ei tienamihai hi Eusop tienami angin hringnuna inchûk ding tam tak a mi kâwkhmu a nih. Ngaitha lova, ngûk taka tiem hlak ding an nih.

© Hmasawnna Thar, November 6, 2021. Hmarram

Loading

Comments

comments

Leave a Comment

Your email address will not be published.

Start typing and press Enter to search

Jai Hmarram!